Shërbimet sekrete e shtetit hebraik kanë një vizion afatmesëm dhe afatgjatë, shpesh në konflikt me nevojat taktike të politikës. Pesha e industrisë së luftës. Lidhja me Shtetet e Bashkuara nuk është përgjithmonë.

Deep State izraelian ka lindur më përpara shpalljes zyrtare të shtetit hebraik, me kalimin e mesnatës së 14 majit 1948. Bile shteti i sotëm i Izraelit është një krijesë e Deep State. Kanë qenë strukturat gjysmështetërore të Yishuv, komunitetit hebraik të emigruar në Palestinën e atëhershme nën mandatin britanik, ato që kanë prganizuar luftën për pavarësi nga Britania e Madhe dhe menaxhuar fazën e parë të luftës arabo – izraeliane të vitit 1948. Kanë qenë edhe po këto ente ato që janë transformuar me shpejtësi në insittucionet zyrtare e shtetit të sapolindur të Izraelit në kulm të emergjencës luftarake, nën drejtimin e liderit laburist dhe të Kryeministrit David Ben-Gurion. Midis komponentëve të Yishuv që do t’u japin jetë artikulimeve të ndryshme të Deep State izraelian janë Haganà, milicia e vetëmbrojtjes, nga e cila do të lindin forcat mbrojtëse izraeliane, domethënë forcat e armatosura, të njohura më mirë si Tsahal; nga Shai (Sherut modiin, Zyra e Informacioneve), shërbimi i inteligjencës përpara pavarësisë, do të formohen Shin Bet (Sherut ha-bitakon ha-klali, Shërbimi i Sigurisë së Përgjithshme) dhe Aman (Agaf ha-modiin), inteligjenca ushtarake. Mossadi i sotëm ka lindur në fakt mbi bazën e Zyrës Arabe e Departamentit Politik të Agjencisë Hebraike dhe të Mossad le-Aliyah Bet, Institutit për Emigracionin Klandestin, që kishte detyrën të sillte në Palestinë hebrenjtë e mbijetuar holokaustit, duke i shpëtuar survejimit të Marinës dhe të Ushtrisë së Madhërisë së Tij. Institucionet e Yishuv, ashtu si ato të shtetit për 30 vitet e para të jetës së Izraelit, janë dominuar nga Partia Laburiste, e cila kishte kontrollin e plotë të asaj që mund ta quajmë komponentja civile e Deep State. Bëhet fjalë për kooperativat ekonomike, për lëvizjen e kibutzëve, të sindikatës së fuqishme qendrore (Histadrut) që do të karakterizojnë ekonominë e markës socialiste në dekadat e para të Izraelit, por që e kanë humbur rëndësinë e tyre me kthesën neoliberiste të realizuar pas fitores së Partisë Likud në vitin 1977.
Në fillimvitet ’50, Mossadi ka integruar megjithatë në radhët e tij disa komponentë të së djathtës sioniste, në mënyrë të veçantë anëtarët e Lehi (e quajtur nga anglezët Banda Stern nga emri i themeluesit të saj), përgjegjëse veç të tjerash për vrasjen e ndërmjetësuesit të Kombeve të Bashkuara, Folke Bernadotte, Kontit Wisborg. Midis ish anëtarëve të Lehi ishte Kryeministri i ardhshëm Yitzhak Shamir, që integroi Mifratz, njësinë e parë operative të Mossadit, e ngarkuar që të kryente vrasje, rëmbime dhe sabotime jashtë vendit. Në këtë mënyrë, Deep State ka kontribuar që të shërohet fraktura midis krahut laburist dhe atyre minoritare të lëvizjes sioniste. Krizë e shënuar nga momente dramatike, të simbolizuar nga mbytja e “Altalena”, anijes të ngarkuar me njerëz dhe armë e marrë me qira nga Irgun, lëvizja e kryesuar nga Menachem Begin, që u sulmua nga Ben-Gurion pasi krerët e organizatës nuk i nënshtroheshin autoritetit të tij.

Deep State izraelian përbëhet nga Forcat e Armatosura (IDF), nga komuniteti i inteligjencës, nga Autoriteti për Energjinë Atomike, nga kompleksi ushtarako – industrial dhe nga komponente të tjera të rezervuara, si për shëmbull shumë sekreti institut në Nes Tziona ku kryhen kërkime lidhur me luftën kimike dhe biologjike. Edhe pse në mënyrë informale, në të bëjnë pjesë dhjetëra ndërmjetësuesit që promovojnë shitjet jashtë vendit e produkteve të sofistikuara të industrisë luftarake izraeliane. Forcat e Armatosura përbëhen nga një bërthamë oficerësh dhe nënoficerësh profesionistë që inkuadrojnë rekrutë dhe rezervistë. Shërbimi ushtarak është i detyruar për meshkujt dhe femrat jo të martuar. Me mbarimin e shërbimit ushtarak, meshkujt integrohen në rezervë dhe mund të thirren në shërbim për stërvitje periodike apo në rast emergjence.
Kjo bën që midis kuadrove të ndërmjetëm të ketë persona që jetojnë si civilë, por që shpesh thirren të operojnë në gjirin e njësive ushtarake të rëndësishme, si repartet e Aviacionit apo të inteligjencës ushtarake. Në këtë mënyrë, Deep State izraelian ka një lidhje direkte me shoqërinë civile izraeliane, në ndryshim nga çka ndodh në vende të tjera ku burokracia e lartë dhe drejtuesit ushtarakë e të inteligjencës jetojnë të ndarë nga pjesa tjetër e shoqërisë. Drejtuesit ushtarakë izraelianë, ashti si ata të inteligjencës, shpesh pasqyrojnë tensionet që përshkojnë shoqërinë civile. Komandat e larta ushtarake dhe ato të inteligjencës e kanë shprehur gjithmonë opinionin e tyre përpara drejtuesve politike, porn ë përgjithësi janë treguar respektues të parimit se është politika ajo që komandon ushtrinë. Por ka të paktën dy raste në 20 vitet e para të ekzistencës së Izraelit ku Deep State ka ushtruar të gjithë peshën e tij duke shkaktuar një kthesë vendimtare në politikë.
Në vitin 1955 skandali Lavon minoi shpresat e “pëllumbit” Moshe Sharett për të arritur një marrëveshje me Egjiptin, duke hapur rrugën për rikthimin e Ben-Gurion si Kryeministër dhe në vitin 1967 drejtuesit ushtarakë dhe të inteligjencës e shtynë një Levi Eshkol ngurrues që t’i sulmonte i pari ushtritë arabe në rrugën e mobilizimit, sipas planeve të përgatitura me kujdes prej kohësh. Më vonë, sipas interpretimeve dashamirëse ndaj Begin, Ariel Sharon kishte vendosur në autonomi të plotë, duke e gënjyer vetë Kryeministrin e tij, që ta shtynte Tsahal deri në portat e Bejrutit gjatë Operacionit “Paqe në Galilela” më 1982. Por kohët e fundit janë shfaqur fraktura midis drejtimit politik dhe eksponentëve të rëndësishëm të Deep State lidhur me strategjinë që duhet adoptuar ndaj Iranit dhe palestinezëve.

Meir Dagan, një prej krerëve legjendarë të Mossadit, e kishte vendimin e Kryeministrit Netanyahu, i mbështetur nga Ministri i atëhershëm i Mbrojtjes Ehud Barak, për të sulmuar impiantet e programit bërthamor iranian si «ideja më idiote që kam dëgjuar ndonjëherë». «Kundërshtimi i Dagan, ashtu si presionet e forta të ngjashme të ushtruara nga drejtuesit ushtarakë dhe të shërbimeve të tjera të inteligjencës, e shtrënguan që ta shtyjë në mënyrë të përsëritur sulmin ndaj Iranit», shkruan Ronen Bergman në librin e tij kushtuar vrasjeve të përcaktuara izraeliane, që zbulon sesi Dagan u shty që t’ia referojë Drejtorit të atëhershëm të CIA-s Leon Panetta planet e sulmit izraelian. Administrata Obama ushtroi në atë kohë presione të forta për t’i bllokuar ambicioet luftarake të Bibi Netanyahu.
Dagan nuk ishte aspak pacifist, përkundrazi. Si ish ushtarak dhe njeri i inteligjencës kishte hartuar një kuadër të kthjellët të pasojave të një sulmi ndaj impianteve bërthamore iraniane, që paraqiste në vetëvete rreziqe të konsiderueshme në ekzekutimin e tij dhe se do t’i ngadalësonte, por nuk do t’i bllokonte përfundimisht projektet atomike e Republikës Islamike. Bile, sipas Dagan, sulmi izraelian do t’i ofronte drejtruesve iranianë pretekstin për t’u pajisur me bombën atomike. Kurse Izraeli është gjendur i izoluar përballë aleatit amerikan dhe opinionit publik ndërkombëtar, pa llogaritur që Irani do të mund të përgjigjej duke përdorur më shumë se 100000 predha dhe raketa që supozohej se ishin në posedim të Hizballahut në Liban. Opinioni i një prej drejtorëve më jetëgjatë në drejtimin e Mossadit pranohej edhe nga eksponentë të tjerë të rëndësishëm të Deep State izraelian të sigurisë, përfshi Yuval Diskin, Drejtor i Shin Bet, dhe Gabi Ashkenazi, Shef i Shtabit të Përgjithshëm.
Sipas asaj që dalë deri më tani, në periudhën midis viteve 2009 e 2011, i mbështetur nga Ministri i Mbrojtjes i tij Barak, Netanyahu kishte filluar përgatitjet për të sulmuar impiantet bërthamore iraniane, pavarësisht kundërshtimit të prerë të drejtuesve ushtarakë dhe të inteligjencës. Në fund, planet e sulmit u ndaluan përfundimisht nga Presidenti i atëhershëm Shimon Peres. Vetoja e vendosur nga Peres, një prej baballarëve të programit bërthamor zraelian dhe në atë kohë eksponenti i vetëm i gjallë i bërthamës fillestare të Deep State aktual, thjeshtëzon tensionet që përshkonin establishmentin izraelian të sigurisë. Edhe Netanyahu dhe Barak (oficeri më i dekoruar në historinë e Izraelit) vijnë nga aristokracia e mbrojtjes, duke qenë se kanë milituar të dy në të famshmin Sayeret Matkal, një prej tri reparteve elitë të forcave speciale të Tsahal, drejtpërsëdrejti i lidhur me Shtabin e Përgjithshëm të Mbrojtjes dhe protagonist misionesh të paharrueshme, si Operacioni “Pranvera e Rinisë” (sulmi kundër lidershipit të OÇP-së në Bejrut në vitin 1973, ku Barak mori pjesë i veshur si grua) dhe në vitin 1976 çlirimi i pengjeve të fluturimit Air France Tel Aviv – Paris, i drejtuar për në Entebbe të Ugandës, në të cilin humbi jetën Yonathan Netanyahu, vëllai i Bibi Netanyahu.

Por si Bibi, ashtu edhe Ehud, e kishin marrë prej kohësh rrugën e politikës dhe konsiderata të karakterit electoral përveç ambicieve personale hynë në kalkulimet e veprimit të tyre. Peres, që nuk ka qenë kurrë ushtarak dhe ishte tashmë në përfundim të karrierës së tij politike, bëri të tijat objeksionet e aparateve ushtarake e të sigurisë dhe ndaloi ambiciet luftarake të Kryeministrit dhe të Ministrit të Mbrojtjes. Në fund të jetës së tij Dagan, që prej vitesh kishte besuar fuqimisht se mënyra më e mirë për zgjidhjen e konfrontimit arabo – izraeliane ishte ai i «heqjes së arabit nga koka e tij», ka kuptuar se vrasjet e shënjestruara të lidershipit kundërshtarë janë instrumenta taktikë, jo strategjike, që i japin establishmentit izraelian iluzionin se mund ta ruajë përgjithmonë statuskuonë.
Dagan kishte frikë se mos Izraeli përfundonte njëlloj si regjimi jugafrikan i aparteidit dhe se mos shteti hebraik i gjunjëzohej përçarjeve të tij të brendshme. Ndryshimi në drejtimin e Mossadit në janarin e 2011, nëpërmjet zëvendësimit të Dagan me Tamir Pardo, nuk e ka zbutur kundërshtimin e Deep State ndaj një sulmi eventual kundër Iranit. Bile Pardo ka lënë të kuptohet se nuk është krejtësisht kundër marrëveshjes lidhur me bërthamoren iraniane të arritur më 2015 dhe i hedhur poshtë këtë vit nga Donald Trump. Në daljen e tij të parë publike pas dorëheqjes nga Mossadi (janar 2016), Pardo e ka ashpërsuar fjalën, duke pohuar se kërcënimi i vërtetë ekzistencial për Izraelin nuk është Irani, por përçarjet në gjirin e vetë shoqërisë izraeliane. Duke folur në një ceremony në nderim të ushtarëve druzë të rënë në very të Izraelit, ish Drejtori i Mossadit ka pohuar se «përçarjet e brendshme mund të çojnë në luftë civile». Ka nënvizuar edhe se pa zgjidhjen e çështjes palestineze nuk do të ketë kurrë një normalizim të vërtetë të raporteve me shtetet arabe.
Konsideratat e Dagan dhe të Pardo nuk janë aspak të izoluara. Në dokumentarin “The Gatekeepers” (Gardianët e Izraelit) të Dror Moreh, i dalë në vitin 2012, 6 ish drejtorë të Shin Bet pranojnë se pushtimi i Territoreve Palestineze minon shpirtin e Izraelit. Duke u ankuar për rastin e humbur të procesit të nisur në Oslo, Ami Ayalon pranon: «Nuk luhej pastër nga palestinezët dhe as nga izraelianët. Ne donim sigurinë dhe kemi pasur më shumë terrorizëm. Ata donin një shtet dhe kanë fituar më shumë kolonë. Kur kemi filluar takimet e Oslo, në periudhën 1993 – 1994, 100000 kolonë jetonin në Cisjordani dhe në Gaza, pa llogaritur periferinë e re të Jeruzalemit. Në fund të procesit, 6 – 7 vite më pas, në verën e 2000, kur marrëveshja u prish, ishin më shumë se 220000 kolonë. (…) Ishte e qartë se po shkonim drejt një Intifade të re. Një fazë tjetër dhune nga ana e një grupi, e një shoqërie, e një kombi, që ndjente se nuk kishte asgjë për të humbur».

Ish drejtorët e Shin Bet ua atribuojnë politikanëve mungesën e perspektivës dhe të kurajës në kërkimin e paqes me palestinezët. «Shikohet ky boshllëk, kjo mungesë iniciative, vullneti për t’i bërë gjërat të ndjekin rrjedhën e tyre, pa ndërhyrë dhe pa e kuptuar se është shkuar shumë përtej», ankohet Yaakov Peri. «Nuk bëhet paqe duke përdorur mjete ushtarake. Paqja arrihet duke ndërtuar një sistem besimi reciprok. Dhe duke i njohur mirë palestinezët, mendoj se nuk do të kishte probleme ta ndërtonim bashkë me ta», thotë Avi Dichter. Yuval Diskin deklarohet plotësisht dakord («secila prej këtyre fjalëve është e gdhendur në gur») lidhur me parashikimin që bëri Profesor Yeshayahu Leibowitz në vitin 1968, sipas të cilit pushtimi izraelian i territoreve të sapopushtuara do të çojë në lindjen e një «shteti të Shin Bet» dhe se korrupsioni burues nga gjendja e pushtuesve do ta dobësojë vetë Izraelin. «Jemi bërë mizorë ndaj vetes tonë, por sidomos ndaj popullsisë së Territoreve të Pushtuara, me pretekstin e luftës kundër terrorizmit», i bën jehonë Avraham Shalom. «Çfarë është fitorja?», pyesin gjithnjë e më shumë eksponentët e aparatit mbrojtës të Izraelit, midis të cilëve bën rrugë vetëdija e fitimit të çdo beteje, por e humbjes së luftës, domethënë se nuk arrihet të krijohet një situatë më e mirë dhe më e qëndrueshme për Izraelin.
Por këta zëra kritikë të «sigurokratëve» të ndryshëm që akuzojnë politikën se do t’i bashkangjitet një kompromisi me palestinezët nuk e fshijnë përgjegjësinë e vetë Deep State izraelian që ka kontribuar në krijimin e këtij ngërçi. Bile studiues si Patrick Tyler u atribuojnë shërbimeve sekrete një rol vendimtar në bllokim e çdo mundësie për marrëveshje paqeje. Deep State duket se ka si strategji të vetme të vërtetë atë të ruajtjes dhe, po qe e mundur, të rritjes së avantazhit ushtarak izraelian ndaj kundërshtarëve të mundshëm. Pavarësisht zërave mospërputhës në rritje të eksponentëve autoritarë të tij, nuk është në gjendje që të shprehë një vizion që t’i mundësojë shtetit hebraik të jetojë në paqe me palestinezët. Sado e rafinuar, taktika nuk mund ta zëvendësojë strategjinë. Kësaj i shtohen interesat e lidhura me kompleksin ushtarako – industrial, që për të favorizuar eksportet e armëve bën gjithçka për t’i etiketuar produktet e veta si «combat proven by IDF» («testata luftarake të provuara nga forcat e Forcat e Armatosura të Izraelit»). Sigurisht që nuk është një rrugë për paqen.

Nga ana tjetër, qëllimi themelor i Deep State izraelian është siguria e Izraelit (ha-Bitachon), besimi laik në kuptimin e vërtetë të fjalës i shtetit hebraik, të cilit i nënshtrohet gjithçka. Vetë diplomacia, teorikisht në varësinë e Ministrisë së Jashtme, shpesh është manipuluar nga manovrat e organizmave të university të mbrojtjes e të sigurisë. Për shembull, raportet me shtetet që nuk e njohin Izraelin menaxhohen nga Departamenti i Marrëdhënieve me Jashtë i Mossadit, i njohur si Tevel («Univers»). Ky organizëm nuk kufizohet që të koordinojë raportet midis shërbimit izraelian dhe atyre të huaja, por shpesh thirret që të luajë një rol me rreze më të gjerë, duke çelur kanale komunikimi me shtete arabe dhe islamike (për shembull, Indonezia) që zyrtarisht nuk duan të kenë të bëjnë aspak me Izraelin.
Shpesh regjimet e këtyre vendeve janë viktima të mitit që vetë ata ushqejnë ndaj Izraelit dhe lobit hebraik (ose, më mirë, izraelian) amerikan, sipas të cilave politika e jashtme e Uashingtonit vendoset në Jeruzalem. Duke ju afruar, megjithëse në mënyrë sekrete, shtetit hebraik, drejtuesit e disa prej këtyre vendeve besojnë të fitojnë ose t’i rrisin favoret e Shteteve të Bashkuara ndaj tyre. natyrisht, përgjegjësit izraelianë nuk bëjnë asgjë për ta ndryshuar opinionin e tyre. Diplomacia sekrete e menaxhuar nga Mossadi përdor edhe shitjen e armëve e të produkteve të teknologjisë së lartë made in Israel për t’i thelluar marrëdhëniet me shtetet që nuk e njohin Izraelin ose për t’u hapur të reja. Raportet tregëtare midis Izraelit dhe disa shtete të Gjirit janë tashmë një sekret i ditur, aq e vërtetë sa që në vitin 2014 e përditshmja izraeliane “Haaretz” ka zbuluar ekzistencën e një fluturimi driekt, megjithëse të rezervuar për bak biznesmenë të zgjedhur, midis Tel Aviv dhe një «vendi të Gjirit» jo të specifikuar mirë.
Midis referentëve informalë të Deep State izraelian janë qindra ndërmjetës, gjuetarë aferash, trafikantë në kuptimin e vërtetë të fjalës që punojnë për vete ose për llogari të industrive të ndryshme izraeliane, disa nga më të rëndësishmet janë akoma me pronësi shtetërore. Kështu, diplomacia sekrete shpesh ngatërrohet me aktivitetet tregëtare e subjekteve opake, edhe pse të mirënjohur pasi në pjesën më të madhe vijnë nga mjedise ushtarake apo inteligjence, duke gjeneruar rrezikun që interesat e palëve të mbizotërojnë ndaj atyre të shtetit. Për shembull, disa shoqata izraeliane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut kanë protestuar për shitjen e armëve si ndaj shteteve të dështuara të zënë nëluftë civile, ashtu edhe regjimeve repressive si ai birman apo deri skuadrave paraushtarake ukrainase të markës neonaziste, duke nënvizuar se këto shitje, për të ardhura ekonomike deridiku modeste, dëmtojnë imazhin e shtetit hebraik. Në raste të veçanta, aparatet e sigurisë dhe industria luftarake izraeliane shohin në marrëdhëniet me disa shtete mënyrën për të rritur forcën e shtetit hebraik.

Është rasti i marrëdhënies strategjike të nisur në gjysmën e dytë e viteve ’70 me regjimin jugafrikan të aparteidit, që i ka mundësuar kompleksit ushtarako – industrial izraelian jo vetëm të gjejë një treg shfryrës për produktet e tij, por sidomos resurset për të financuar, të paktën pjesërisht, programet raketore dhe bërthamore tejet strategjike. Në këtë rast, Deep State izraelian ka hyrë në marrëdhënie të ngushtë me homologun e tij jugafrikan, duke menaxhuar operacione me rreze të gjerë në fushën e inteligjencës, të trafiqeve të naftës, të armëve dhe të teknologjive në përdorim të industrive luftarake respektive, dhe duke kryer kërkime në fushën raketore dhe bërthamore.
Marrëdhënia me Afrikën e Jugut, me role të përmbysura, të kujton atë midis shtetit të atëhershëm të sapolindur të Izraelit dhe Francës së Republikës të IV-ët, ku një Shimon Peres i ri farkëtoi aftësitë e tij në fushën e diplomacisë sekrete. Një marrëdhënie nën shenjën e bërthamores, që është ndjekur për disa kohë edhe pas lindjes së Republikës të V-të. Pavarësisht vetos së Charles de Gaulle, industritë franceze u qëndruan kontratave të nënshkruara dhe i dhanë Izraelit një impiant për nxjerrjen e plutoniumit nga karburanti bërthamor i «djegur» në centralin e Dimona, përveç raketave Jericho I, raketat e para balistike e arsenalit bërthamor izraelian. Kjo ngjarje thjeshtëzon atë sesi një Deep State mund t’u shmanget urdhërave të një lidershipi politik, megjithëse i fortë dhe prestigjioz si ai i Gjeneralit de Gaulle.
Një rast i veçantë është tentativa e ndërmarrë në vitin 1992 nga Ministria e Jashtme për të krijuar një kanal me regjimin koeranoverior, më pas e ndaluar nga Mossadi. Diplomatët izraelianë kuptuan se misioni i tyre ishte bllokuar kur panë të hipë në të njëjtin fluturim nga Pheniani në Tokio Ephraim Halevi, Zëvendësdrejtori i atëhershëm Mossad. Ky i fundit po vepronte pas presionit amerikan apo në fakt donte të ruante ekskluzivitetin e një marrëdhënieje me regjimin koreanoverior të hapur nëpërmjet kanalesh paralele? Edhe marrëdhënia komplekse me Turqinë menaxhohet nga Deep State izraelian, që lidhet me atë turke, edhe pse Erdogan duket tashmë se e ka çmontuar Deep State fillestar kemalist, i ndërtuar fillimisht me ndihmën amerikane dhe të lëvizjes së Fethullah Gülen, dhe duket se ky i fundit ka ndërtuar Deep State e tij. Së fundi, guri i themelit mbetet marrëdhënia shumë e ngushtë me Deep State amerikan, në artikulimet e ndryshme të tij, ushtarake, të inteligjencës dhe industriale, e çimentuar nga dhënia e të drejtave për blerjen e armëve amerikane. Në debatin që i ka paraprirë marrëveshjes së fundit të nënshkruar me administratën Obama në shtatorin e 2016 janë ngritur zëra kritikë, si ai i gjeneralit në rezervë Gershon Hacohen, sipas të cilit Izraeli duhet ta reduktojë varësinë e vet nga Uashingtoni dhe jo ta rrisë. Shenjë që në Deep State izraelian po fillon të shfaqet vetëdija se politika amerikane në Lindje të Mesme mund të ndryshojë. Do të jetë i aftë atëhere Izraeli të rinovohet duke ndjekur indikacionet e ekspertëve të tij gjeopolitikë më të ndriçuar?
(nga Limes)

Përgatiti
ARMIN TIRANA

Emiratet e Bashkuara Arabe (EBA) janë një federatë prej 7 emiratesh, por të bashkuar në një entitet të vetëm shtetëror, ku më të rëndësishmit e të cilëve janë ato të Abu Dhabi (kryeqendra e të cilës është edhe kryeqyteti) dhe Dubai. Pavarësisht se mbulojnë një sipërfaqe të kufizuar të Gadishullit Arabik (83600 kilometra katrore), përfaqësojnë një realitet domethënës të rajonit, si nga pikëpamja ekonomike, për shkak të vendburimeve të pasura të naftës e gazit, ashtu edhe nga pikëpamja strategjike, pasi ndodhen pranë Ngushticës së Hormuzit (që kontrollohet nga Irani), ku kalon pjesa më e madhe e tregtisë në hyrje dhe në dalje nga Gjiri Persik. EBA-ja paraqitet si një vend shumë modern, në pararojë në sisteme të ndryshme, por i populluar sidomos nga punëtorë të huaj (domethënë nga joshtetas) dhe nga turistë, që jetojnë në dy qytetet e mëdha të tyre. Në fakt, prapatoka nuk është gjë tjetër veçse një shkretëtirë rëre, në të cilën deri 50 vite më parë jetonin vetëm disa tribù beduinësh, që lëviznin në një territor të gjerë jo akoma e e delimituar politikisht. Falë resurseve të pafundme petrolifere, zhvillimit të ndërtimtarisë banesore dhe të sektorit financiar, EBA-ja prej disa vitesh ka nivele rritjeje dhe mirëqenieje shumë të larta, nga ana tjetër si edhe në emiratet e tjera të rajonit, domethënë fqinji Katar (raportet me të cilin kohët e fundit janë përkeqësuar) dhe Kuvajti. Për shkak të «vokacionit afarist» të tij, në aspektin tregtar dhhe financiar, EBA-ja ruan raporte miqësore me pothuajse të gjithë vendet arabe të rajonit (në mënyrë të veçantë me Arabinë Saudite, lidershipi politik i së cilës nuk vihet kurrë në diskutim), por edhe me fuqi të tjera perëndimore (si Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimin Europian) dhe aziatike. Veç kësaj, është pjesë e organizatave të mëdha rajonale, si Lidhja Arabe dhe Këshilli për Bashkëpunimin e Gjirit, pavarësisht se në vitet e fundit, pas krizës së shpërthyer në qershorin e 2017 midis Arabisë Saudite dhe Katarit, ky organizëm i fundit ka hyrë në krizë.
Njëlloj si Katari dhe Bahreini, EBA-ja është bërë shtet i pavarur vetëm më 1971, kur Anglia është tërhequr nga rajoni, duke njohur pavarësinë e tyre politike. Kjo ka ndodhur falë dinamizmit të Sheikut Zayed bin Sultan al Nahyan të Abu Dhabi, që e ka qeverisur federatën deri në vdekjen e tij, e ndodhur më 2004, dhe që ka qenë i aftë ta bashkojë vendin nga pikëpamja politike dhe monetare. Në profilin institucional, secili prej emirateve ruan një pavarësi të konsiderueshme në kuadër si administrativ, ashtu edhe ekonomik. Organ qendror pushteti dhe rakordimesh midis njësive të ndryshme rajonale është Këshilli Suprem i Sovranëve, i përbërë nga 7 emirë, të cilët emërojnë Presidentin (që institucionalisht është Sheiku i Abu Dhabi) dhe Kryeministrin (që është Sheiku i Dubai). Veç kësaj, këta dy sheikë janë të vetmit që në Këshill kanë të drejtën e vetos për çështje politike të përbashkëta. Organi legjislativ është një Parlament njëdhomësh, e përbërë nga 40 anëtarë, gjysma e të cilëve zgjidhet nga popullit. Në fakt, ai ka funksione vetëm këshilluese. Kjo lloj federate monarkishë iluministe mbahet falë një përzierje të urtë liberalizmi ekonomik dhe inciativash kulturore më impakt të madh, si edhe falë një kontrolli të rreptë të lëvizjeve sociale dhe të opinionit publik. Kurse stabiliteti politik sigurohet nga vijueshmëria «dinastike» e drejtuesve. «Ata kanë arritur të ruajnë një menaxhim rigoroz të të ardhurave nga nafta dhe kanë nisur një diversifikim që ka mundësuar një zhvillim ekonomik që është në nivelet më të larta të botës».

Zhvillimi i madh ekonomik i Emirateve, që i detyrohet nxjerrjes dhe tregëtimit të hidrokarbureve, në dekadat e fundit ka tërhequr një sasi të konsiderueshme krahu pune të huaj – shpesh jo i kualifikuar – që ka katërfishuar npopullsinë vendase të vendit. Ajo përfaqëson rreth 88% të totalit të popullsisë rezidente (9 milion) dhe është e përqëndruar për më tepër në qytetet e mëdha, sidomos në kryeqytet dhe në Dubai. Punëtorët emigrantë vijnë sidomos nga vendet e Lindjes së Mesme dhe të Azisë, si India, Bangladeshi, Pakistani, Egjipti dhe Filipinet. Pjesa më e madhe e tyre është e besimit mysliman; kristianët duhet të jenë rreth 1.5 milion; sipas Imzot Paul Hinder, Vikari Apostolik i Arabisë Jugore me seli në Abu Dhabi, në Emirate jetojnë rreth 950000 katolikë, për më tepër të ardhur nga Filipinet dhe nga India, që përbëjnë 10% të popullsisë së përgjithshme. Ky dizekuilibër në kompozimin etnik të popullsisë u krijon sot jo pak probleme elitave në pushtet. Rënia demografike e qytetarëve emiratas rritet nga viti në vit: koeficenti i lindshmërisë është 1.77 fëmijë për grua, më e ulët se ai europian. Veç kësaj, stili i jetesës i gjeneratave të reja (në shije dhe në tendenca) është oksidentalizuar shumë, dhe islami (sunit) i praktikuar në vend nuk është i rreptë si ai saudit, megjithëse sheriati është «formalisht» një prej burimeve të së drejtës.
Respektivisht vendeve të tjera të Gjirit, në Emirate emigrantëve u njihet liria fetare dhe një barazi e caktuar gjinore. Nga këtu prania e kristianëve, që sot përbëjnë një fytyrë të re e të pazakontë respektivisht Arabisë Saudite dhe vendeve të tjera të Gjirit Persik. Një prani e mundësuar nga fenomeni i emigracionit. Nga pikëpamja sociale, problemi i vërtetë i EBA-së është ai i punëtorëve të huaj jo të kualifikuar, të cilët shpesh janë të privuar nga të drejtat themelore, pasi nuk ekzistojnë as sindikata të kategorisë, as formacione politike që promovojnë apo ruajnë interesat e tyre. Veç kësaj, ata janë të keqpaguar dhe, si në shumë vende edhe perëndimore, nuk u lejohet bashkimi familjar. Gjithashtu, edhe kur preken nga një sëmundje e rëndë – dhe e kushtueshme për arkat publike – përgjithësisht dërgohen në vendet e tyre të lindjes. Nganjëherë strehohen në «kampe speciale pune», domethënë në parafabrikate të ndërtuar me shumicë (domethënë të ekspozuar ndaj të nxehëtit mbytës të verës), ku shumë persona ndajnë të njëjtën dhomë. Në EBA nuk ka një sistem elektoral demokratik, nuk ka parti politike dhe mediat i nënshtrohen censurës shtetërore. Pas «pranverave arabe», shumë gazetarë që kërkonin liri më të madhe dhe pluralizëm politik janë arrestuar dhe disa testata janë mbyllur.

Ekonomia e Emirateve të Bashkuara Arabe
Emiratet janë midis prodhuesve kryesorë të naftës dhe gazit në botë. Ecuria e ekonomisë në këtë vend është e lidhur thelbësisht me atë të çmimit të naftës. Praktikisht, rënia e këtij të fundit në nivel global (ose reduktimet e imponuara nga OPEC-i, i të cilës Emiratet janë anëtarë) ka pasur në vitet e fundit një impakt negativ mbi ekonominë emiratase, duke e shtrënguar qeverinë qendrore që të vendosë taksa indirekte mbi mallrat (TVSH në masën 5%) dhe të bëjë shkurtime në disa sektorë të rëndësishëm si ai i welfare, duke goditur kështu klasat më pak të kamura të shoqërisë.
Në të njëjtën kohë, Emiratet kanë zgjedhur të nisin një proces diversifikimi ekonomik, me objektivin e uljes së varësisë nga nafta dhe gazi, duke e përshtatur edhe eksportimin e tyre me luhatjet e çmimeve ndërkombëtare të hidrokarbureve. Është filluar kështu të investohet në sektorë non-oil, të tilla si turizmi, financa, ndërtimtaria, energjitë e pastra, infrastrukturat e mëdha dhe të tërheqë në mënyra të ndryshme kapitale private. Rritja e konsumeve energjitike – sidomos në qytetet e mëdha – që është destinuar të rritet me kalimin e kohës, i ka shtyrë autoritetet që të zhvillojnë një program bërthamor civil.
Duke filluar nga viti 2012, në bashkëpunim me konsorciumin koreanojugor Kepco, qeveria ka nisur ndërtimin e 4 centralëve bërthamorë të gjeneratës së fundit. Në realitet, midis 7 emirateve ekzistojnë diferenca të konsiderueshme nga pikëpamja ekonomike dhe, për pasojë, edhe në zgjedhjet e marra në këtë aspekt. Emirati i Abu Dhabi zotëron 94% të rezervave petrolifere ekzistuese në vend: një sasi që, sipas ekspertëve, do të garantonte për rreth një shekull potencialitetin nxjerrës të praktikuar aktualisht. Kjo perspektivë e ka frenuar nga bërja e ndryshimeve të natyrës ekonomike, siç ka ndodhur në fakt në emiratet e tjera. Rezervat e konsiderueshme në valutë të fortë që posedon – më sa duket, më të mëdhatë në botë – i kanë mundësuar në këto vite që të investojë në projekte të rëndësishme urbanistike e kulturore, si edhe në sektorin e infrastrukturave.

Emirati i Dubai, që posedon vetëm 4% të rezervave petrolifere, ka investuar në sektorë ekonomikë të ndryshëm nga ai i hidrokarbureve. Është transformuar në një prej hub-eve më të rëndësishëm tregtarë e financiarë të rajonit të Lindjes së Mesme. Investimet e mëdha në sektorin e shërbimeve dhe të turizmit në vitet e fundit kanë bërë që të rritet ndjeshëm vlera e pronësive imobiliare, «motori në kuptimin e vërtetë për rritjen e sektorit të ndërtimtarisë dhe, për pasojë, të një prej lokomotivave të emiratit». Ky emirat ka tejkaluar krizën e rëndë e «flluskës imobiliare» të dhjetorit 2009 – kur është manifestuar debitimi i madh i kompanisë Dubai World – falë shpëtimit të holding, të ndodhur nëpërmjet mbulimit financiar të dhënë bujarisht nga qeveria qendrore. Kolapsi financiar – që do të zgjerohej në sektorë të tjerë – është shmangur për të garantuar kapitalet e poseduara nga bankat dhe ruajtur kështu besimin e botës së financës dhe, jo e fundit, për të ruajtur reputacionin ndërkombëtar të qytetit, që me qiellgërvishtëset e larta të tij është ndër më modernet dhe më të vizituarit të botës.
Imazhi dhe ekonomia e tij janë rilançuar më 2013, kur Bureau International des Expositions e ka zgjedhur si seli të ekspozitës së ardhshme universale, Expo 2020. Pas tri votimesh, Dubai ka fituar ndaj qytetesh të tilla si San Paolo, Izmiri dhe Ekaterinburgu. Emiratet kanë mundur kështu konkurrencën e fuqive botërore si Brazili, Turqia dhe Rusia. Për këtë event parashikohet një investim publik prej 7 miliard dollarës, ndërsa 15 miliard do të duhet të vijnë, sipas parashikimeve më optimiste, nga investitorë privatë vendas dhe të huaj. Vlerësohet se ekspozita do të vizitohet nga rreth 20 milion turistë dhe do të punësojë 300000 persona. E gjitha kjo duhet të ndihmojë të lançohet Emirati i «qiellgërvishtëseve dhe i rërës» – dhe në përgjithësi EBA-ka – në skenën politike dhe ekonomike botërore. «Këto iniciativa [kulturore dhe të ndërtimtarisë] janë frut i një politike me vullnet të fortë, e mbështetur nga mjete financiare thuajse të pakufizuara, që kanë qëllim të mbrojnë kulturën, por edhe të diferencojnë jetën vendorë, me qëllim që mos të jetë e dominuar vetëm nga ekonomia. Abu Dhabi kosndierohet një pikë kontakti midis Lindjes dhe Perëndimit, një kryqëzim i themeluar gjithsesi mbi dijen dhe mbi arsimin».

Emiratet e Bashkuara Arabe dhe politika ndërkombëtare
EBA-ja mban marrëdhënie mjaft të mira me pjesën më të madhe të vendeve arabe, por edhe me ato perëndimore e aziatike. Megjithëse nga pikëpamja e marrëdhënieve ndërkombëtare konsiderohet prej një kohe të gjatë si gur apo vasal i Arabisë Sauditë, kohët e fundit po shfaqet si një fuqi e pavarur ekonomike dhe ushtarake, që shihet me ndonjë dyshim nga aleati i tyre i fuqishëm. Përveçse në Gjirin e Adenit, në Bririn e Afrikës dhe në hyrjen e Detit të Kuq, Abu Dhabi synon që ta forcojë praninë e tij në Mesdheun lindor, duke u kthyer të investojë si në të kaluarën në Siri dhe duke vendosur raporte të mira me autoritetet politike libaneze. Analistët theksojnë se «për të bërë biznes mirë në Siri, duhet patur gjithmonë një apo më shumë këmbë në Libanin fqinj». Faktikisht, është në Bejrut që fuqitë e mëdha rajonale apo ndërkobëtare shpesh takohen për të diskutuar lidhur me problemet e Lindjes së Mesme. Por kjo «strategji politike ekspansioniste» emiratase në Mesdhe nuk është pëlqyer shumë as nga Izraeli, as nga Turqia, që mendojnë se ky rajon i përket zonave të tyre të influencës. Vendi me të cilin Emiratet kanë raportet më të tensionuara është Irani. Bëhet fjalë për një konflikt të lashtë, që kohët e fundit, për shkak të koniukturës politike të Lindjes së Mesme, është riashpërsuar. Tensionet midis Iranit dhe Emirateve i paraprijnë deri themelimit të federatës emiratase dhe kanë të bëjnë me kontrollin e 3 ishujve që ndodhen në Gjirin Persik: Abu Musa dhe dy ishujt Tumb, që duke filluar nga pushtimi ushtarak i tyre i dëshiruar nga Shahu Reza Palavi në nëntorin e 1971 janë akoma më duart iraniane.
EBA-ja e ka rivendikuar në të gjitha instancat ndërkombëtare – sidomos në Kombet e Bashkuara – sovranitetin e tij mbi to, duke i kërkuar Teheranit kthimin e tyre. Këto ishuj, të gjendur në afërsitë e Ngushticës së Hormuzit, kanë një pozicion të rëndësishëm strategjik për kontrollin e tregtisë në Gjirin Persik. Por ka qenë sidomos pas lindjes së Republikës Islamike të Iranit (1979) që monarkitë sunite të Gjirit – përfshi Emiratet – për të penguar prozelitizmin shiit në rajon, ju kundërvunë fuqimisht «regjimit revoluzionar e terrorist» të ri të ajatollahëve.

Fillimisht mbështetën Saddam Hussein në luftën e përgjakshme midis Iranit dhe Irakut të periudhës 1980 – 1988, që nuk çoi në asnjë rezultat konkret. Në vitin 2002, kur shërbimet e inteligjencës të vendeve të ndryshme filluan të flasin për ekzistencën e një projekti bërthamor iranian, ata bënë presion mbi perëndimorët që ta izolonin dhe ndëshkonin Teheranin më sanksione ekonomike. Pas rënies së regjimit të Saddam Hussein në Irak në vitin 2003 nga dora e Shteteve të Bashkuara, frika, për më tepër e bazuar, e një rigjallërimi të avancimit shiit në rajon ka mobilizuar edhe një herë akoma monarkitë e Gjirit në funksion antiiranian. Kështu, nga viti 2000 e këtej Emiratet, dakord me monarkitë e Gjirit, kanë zhvilluar strategji politiko – ushtarake për të frenuar avancimin iranian në Lindje të Mesme.
Gjatë «pranverave arabe», Abu Dhabi ka mbështetur Emirin (sunit) të Bahreinit kundër ebelimeve të organizuara nga mazhoranca shiite e vendit. Emiratet i janë kundërvënë regjimit alawit e proshiit të Damaskut (por jo pa mbajtur parasysh interesat e veta ekonomike në rajon), duke i mbështetur financiarisht rebelët sunitë. Në vitin 2017 Arabia Saudite, Emiratet, Bahreini dhe Egjipti kanë ndërprerë marrëdhëniet diplomatike me Katarin, i akuzuar se mbështeste Vëllazërinë Myslimane, e konsideruar organizatë terroriste, dhe të bënte biznes me Iranin, pavarësisht sanksioneve të vendosura Teheranit nga bashkësia ndërkombëtare lidhur me bërthamoren. Në fakt, të dy vendet menaxhojnë me marrëveshje të përbashkët një vendburim të rëndësishëm gazi në Gjirin Persik. Nga viti 2015, Emiratet janë të pranishëm edhe në Jemen përkrah aleatit saudit. Në këtë rajon luftojnë houthitë, që praktikojnë zaidizmin (degë heretike e shiizmit), pasi konsiderohen proiranianë dhe, për pasojë konsiderohen si «një kolonë e pestë e Teheranit» pranë ngushticës së Detit të Kuq.
Gjatë viteve fundit, Emiratet kanë fuqizuar edhe praninë ushtarake në disa vende të konsideruara si strategjike: ata kontrollojnë në fakt një bazë ushtarake në Assad të Eritresë, afër Ngushticës Bab al-Mandeb, e cila lidh Detin e Kuq me Gjirin e Adenit. Ka mundësi, një gjë e tillë për të shmangur që Irani të mund të marrë kontrollin mbi të, që është me rëndësi të veçantë për rrugët tregtare që kalojnë aty. Instalime të tjera të kësaj natyre janë inauguruar në Somaliland e në Libi, në afërsitë e Tobrukut, nga ku Emiratet mbështesin Gjeneralin Khalifa Haftar kundër qeverisë së Tripolit, e njohur nga bashkësia ndërkombëtare.

Për ta fuqizuar këtë impenjim strategjiko – ushtarak, qeveria e Abu Dhabi «po modernizon industrinë e saj luftarake: para pak kohësh ka lidhur një marrëveshje me Rusinë për të zhvilluar gjeneratën e saj të 5-të të avionëve gjuajtës bombardues. Marrëveshje ka ardhur pas refuzimit amerikan për t’ua shitur avionët e tij F-35 vendeve të Gjirit, për të ruajtur superioritetin ushtarak të Izraelit në rajon». Por gjërat janë më komplekse nga sa duken dhe për Emiratet elementi politiko – ushtarak nuk është shkëputur asnjëherë nga ai ekonomik, që megjithatëka prioritet ndaj çdo gjëje tjetër. Pavarësisht rivalitetit të egër, midis Abu Dhabi dhe Teheranit ekzistojnë edhe pika kontakti. Në fakt, nuk duhet harruar se në Dubai jetojnë më shumë se 300000 iranianë, që zhvillojnë aktivitete financiare të rëndësishme për ekonominë e qytetit.
Sanksionet e fundit ekonomike e vendosura Iranit nga Trump do t’i dëmtojnë seriozisht aferat e Emiratit, portet e të cilit do të regjistrojnë një rënie të fortë të trafiqeve tregtare në favor të atyre të Omanit fqinj, që do t’i zbatojë sanksione në mënyrë më pak rigoroze dhe duke mbajtur parasysh parasëgjithash interesat e veta. Por nuk duhet harruar se bashkë me sauditët dhe izraelianët, Emiratet janë mbështetësit më të mëdhenj e linjës së vendosmërisë ndaj Iranit, duke ushtruar presion ndaj Shteteve të Bashkuara për zbatimin e sanksioneve të reja, aq sa lidhur me këtë është folur për një «trekëndëzim politiko – strategjik» (antiiranian) të lidhur midis Arabisë Saudite, Emirateve të Bashkuara Arabe dhe Izraelit, që deri pak kohë më parë konsiderohej si armiku numër një i fuqive sunite të Gjirit.
Por njëkohësisht kriza e fundit iraniane është ndjekur me një farë preokupimi nga EBA-ja. Në fakt, nëse Teherani do të vendoste të vazhdontë në rrugën e bërthamores dhe të rifillonte të pasuronte uranimu, në rastin më të keq, mund të arrihej në bombardimin e instalimeve bërthamore nga ana e Shteteve të Bashkuara apo Izraelit. «Në një rast të tillë, shkruan politologu Rachid Chaker, Irani ka kërcënuar se do bllokojë Ngushticën e Hormuzit, gjë që do të kishte pasoja të menjëhershme mbi eksportin petrolifer, domethënë mbi ekonominë, e Emirateve». Kështu, nëse nga njëra anë EBA-ja tenton që të frenojë ekspnsionin e frikshëm shiit në rajon e Lindjes së Mesme, nga njëra anë veprojnë në mënyrë të tillë që situata të mos percipitojë dhe, sidomos, që zgjatja e sanksioneve amerikane në perspektivë të mos i dëmtojë interesat e tyre ekonomike. Prandaj nuk do të ishin kundër faktit që një komision ndërkombëtar, ka mundësi me drejtim amerikan apo europian, të merrej me çështjet e ndryshme të debatuara (konflikte territoriale, bërthamore iraniane dhe të tjera).
Një tjetër front i nxehtë në të cilin Emiratet janë të pranishëm – jo aq për ushqimin e konfliktit, por për të investuar në rindërtim – është ai sirian. Një eksponent i lartë i regjimit financiar të EBA-së, Addel Jalil Bluki, disa muaj më parë ka shkuar në Damask për të takuar përfaqësuesit e holdingut më të rëndësishë sirian, Damascus Cham, i kontrolluar nja njerëz të afërt me al Assad. Fakti që mediat qeveritare i kanë dhënë shumë hapësirë takimit tregon se dëshirohet të jetë një sinjal hapjeje i regjimit ndaj Emirateve, domethënë ndaj atyre vendeve të Gjirit të konsideruar më të moderuar dhe më pak të rreshtuar ideologjikisht, megjithëse deri pak kohë më parë janë parë si mbështetës të frontit të «terrorizmit» të udhëhequr nga Arabia Saudite.
Kjo mund të bëjë që Emiratet, për shkak të orientimit të tyre politiko – fetar më të moderuar se ai i Arabisë Saudite dhe të forcës së tyre të jashtëzakonshme financiare, të bëhen «një vend ndërmjetësimi dhe takimi». Këtu qëndron forca e vërtetë e vendit: aftësia e tij për të dialoguar me aktorë të ndryshëm politikë, si për shembull Damasku, Moska dhe Teherani. Domethënë, me fuqi ushtarakisht dhe ekonomikisht rivale, por në të njëjtën kohë të gatshëm për të kërkuar zgjidhje kompromisi apo konfrontimi të thjeshtë, megjithëse, siç është parë në rastin sirian, vetëm pë tema me karakter ekonomik dhe financiar, pa ceduar për çështje të rëndësishme të politikës ndërkombëtare. Tema për të cilat nganjëherë është e mundur të «tragetohen» perspektiva mirëkuptimi ose të avancohen rrugëtime, anipse jo gjithmonë linearë, paqëtimi.
(nga Civilta Cattolica)

Përgatiti
ARMIN TIRANA