Nga dr. Yzedin Hima

Libri i Drita Çomos “Dritë që vjen nga humnera” është ndër librat më të trishtë që kam lexuar. Nëse Ditarin e Drita Çomos do ta pranvëmë me librin e famshëm “Ditari i Ana Frankut”, libër që ka trishtuar botën, do vëmë re se të dy tekstet kanë disa përqasje: janë dy vajza të ndjeshme, të brishta në situata tejet absurde, ku dhuna që vjen nga rrethimi i dy diktaturave, asaj naziste dhe asaj komuniste, shenjon e godet shpirtrat e tyre të brishtë në një terr pa asnjë dritë shprese.

Ana Franku, me Ditarin e saj ia tregoi botës plagët e tmerrshme, genocidin që shkaktoi nazizmi mbi krijesat e pafajshme njerëzore. Ditari dhe poezia e Drita Çomos po u tregon qytetarëve shqiptarë dhe më gjerë për dhunën, burgjet, privimet, varfërinë, mjerimin fizik dhe shpirtëror që pësuan banorët e këtij trualli gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Dy diktaturat ngjajnë me njera – tjetrën për fatin e keq të njerëzimit që i përjetoi. Të dy vajzat kanë një fund të trishtë.

Ndryshe nga Ana Frank që jetoi ferrin nazist, Drita Çomo jetoi ferrin e dyfishtë, komunizmin dhe kancerin. Duke lexuar ditarin e saj të bën përshtypje se shpesh sëmundja tërhiqej për pak kohë, për t’i lënë vajzës disa çaste gëzimi, kur analizat e saj shëndetsore dilnin në parametra normalë dhe vajza i gëzohet qetësisë dhe mungesës së dhimbjeve trupore. Ndërsa diktatura qe një ferr pa mbarim, me dhunën, fyerjen, varfërinë dhe mjerimin, poshtërimin, burgosjet e internimet e prindërve dhe njerëzve të afërm të saj. Nëse kanceri i shkatonte dhimbje të tmerrshme fizike, diktatura i drejtohej posaçërisht shpirtit dhe mendjes, duke shkaktuar dhimbje të tmerrshme shpirtërore dhe tronditje të thella psikologjike. Në ditarin e saj Drita Çomo shkruan: “O Zot më shpëto nga dhimbjet fizike, se nga ato shpirtërore shpëtoj vetë.”

Pikërisht, kjo vajzë e ndjeshme, me interesa dhe kureshtje për shkencën, letërsinë, u gjend në situatën më absurde: e rrethuar nga dy diktatura, ajo e vdekjes dhe ajo staliniste. Në ditarin e saj gjen refleksone të tilla si: “Tragjedia në jetën e njeriut fillon atëherë kur ai e kupton se nuk i nevojitet askujt”. Marrdhëniet e Dritës me diktaturën në ditar shënohen si mjaft absurde. Kur ajo kërkon të dijë se ku e kanë flakur babain e saj pa asnjë adresë, zyrtari i shtetit i kumton: “ Përgjigjia është: nuk përgjigjemi!”.

Në faqet e ditarit dallohet rrjedhshmëria e tekstit, pasuria e fjalorit dhe teksti herë – herë merr nuancat e prozës poetike: “Dukej sikur qielli i kish rrëzuar yjet në tokë. Ai ishte i errët, gati i zi dhe vetëm tek – tuk dridheshin siluetat e zbehta të yjeve, si një reflektim i dobët i gjithçkaje që shndriste në tokë. Diku, midis dritave, mbi një oxhak të përskuqur digjej një flakë e blertë, e qetë dhe e pastër, që të kujtonte tempujt e lashtë me kurbanet dhe flakëritjen e tyre të ftohtë, kushtuar qiellit.”

Kjo gjuhë mjaft e latuar vjen si rrjedhojë e leximeve të shumta të letërsisë artistike nga Drita Çomo. Në përgjigje të pyetjes, që i drejtoi dikush se cila ishte më e fortë dashuria apo urrejtja, Ajo i përgjigjet me një thënie të Gollsuorthit: “Vetëm neveria është e përjetshme”. Drita Çomo shkruan në ditarin e saj se ajo shkonte në bibliotekë dhe lexonte literaturë mjeksore dhe me një kurajo të pazakontë shkruan se po lexonte e njihej me vdekjen e saj. Përballja e saj me vdekjen është tejet kurajoze, ndërsa përballja me diktaturën më tepër është një shpërfillje elegante nga ana e saj.

Një nga mungesat lemeritëse në diktaturë ka qënë mungesa e humanizmit. Kjo vajzë e dashuruar me librat, me njerëzit e thjeshtë që vuanin, natyrën, kalonte midis rrugës e shigjetuar nga sy plot urrejtje. Lufta e klasave, e predikuar nga diktatura, i shkretoi shpirtrat njerëzorë, ndaj vajza e bukur me emrin Drita Çomo ndihet më e qetë në pavionet e kancerozëve, se sa në mjediset publike të qyteteve. Herë – herë ajo të trondit me fjalët e ditarit të saj: “ Dhe një njeri i vetëm s’ka se ç’bën – i duhet t’i nënshtrohet fatit dhe ndoshta vetëm të përpiqet që të paktën imagjinata e tij të ecë krahas botës së madhe.” Ditari është ndërtuar me mjaft pyetje retorika e dilema që ia brejnë shpirtin e pafajshëm autores: “Po kur nuk ka kurrfarë ritme dhe gjithçka është rrokullisje pa fund?

Në tekstet poetikë të Drita Çomos trishtimi, dhimbja, brenga janë shenja kuptimore. Poezia e saj është një klithmë e bukur ekzistenciale. Ndonëse ajo ishte në pranverën e moshës, në tekstet e poezisë së saj takojmë vjeshtën, shiun dhe dimrin. Në poezinë me titull “ Vjeshtë” autorja i drejtohet vjeshtës: Dhe po më mbyt ky qiell i errët…/Dua ta pyes përse më mban mëri/ Dua t’i lutem të mos jetë kaq e egër-/Edhe pa të në shpirt kam kaq mërzi./ Në poezinë me titull “K…” Drita Çomo, pasi vizaton me fjalë plot ngjyra portretin e vogëlushes Kledia, bijë e dy prindërve të internuar si armiq të diktaturës, bën pyetjen: Çdo të ndodhë me të? Dhuna mbi të bukurën është dy herë dhunë: Ajo kish fëshfërimën e barit në sy/ Pafundësinë e detit në diell/ Në misterin e qenies së saj e bukura,/ Si pluhur yjesh dridhej. Dhuna mbi të bukurën, mbi femrën është dyfish dhunë.

Leximet e kishin bërë të lirë shpirtërisht dhe mendërisht Drita Çomon. Ajo e shikon botën me vështrim hamletian, kur thotë se tragjeditë e Shekspirit nuk luhen vetëm në skenat e teatrove të botës, por edhe në realitetin e njëmëndët të vendeve të ndryshëm. A nuk i takon kohës së diktaturës thënia e mrekullueshme e Hamletit se ardhka një kohë, kur virtyti i kërkon ndjesë vesit?!

Në poezinë “Gjyshes” autorja e portretizon gjyshen e saj fatkeqe me figurën mitike të Niobes, nënës që u shndërrua në gur nga dhimbja për bijtë e vrarë në mitologjinë greke. Gjyshes së Drita Çomos iu dënuan bijtë me 140 vjet burg e internime. Edhe ajo nga dhimbja e thellë qe shndërruar në gur: Niobe fatkeqe ngurosur nga dhimbja,/ Ç’zemërim perëndish mbi supe të ra, Ç’hyjneshë ke fyer me lumturinë tënde/ Që pa dritën e syve të la./ Më tej ligjërimi shndërohet në një klithmë ekzistenciale: Shtegtim i pafund nga një tmerr në tjetrin/ Tragjedi niobiane e shndërrimit në gur/ ulërin drejt tokës, ulërin drejt qiellit/ Deri kur? Deri kur?/

Drita Çomo shfaqet në ditarin e saj si një vajzë e re e bukur, e zgjuar, plot dinjitet. Ajo, ndonëse jetoi ferrin e dyfishtë, kultivoi te vetja shije të holla estetike, dhembshurinë, humanizmin dhe qëndresën. Ndonëse jetoi në një kohë kur hipokrizia, dhuna, spiunimi, urrejtja kishin mbërthyer shoqërinë, ajo eci në drejtim të kundërt duke kërkuar, krijuar e përjetuar të bukurën në një kohë të shëmtuar.Në tekstin e poezisë “Ca lule”ajo e sfidon dhunën me dhimbjen dhe dashurinë njerëzore: Ca lule të bardha këputa në kopsht,/ Si pikëllim i bardhë kanë ulur kokën/ E duket se më thonë, po përse,/ Ç’faj kishim ne, ç’faj kishim ne…/ Ç’bëra, them me vete, veten shaj,/ Po ja dhe unë vuaj dhe pa faj…/Petalet e bardha nis i shkund,/ Si dhembje të vogla në dhembjen e pafund./ Po unë e dija, them me vete, veten shaj,/ Se çdo të thotë të vuash, kur s’ke faj.

Është ndër poezitë e arrira, e cila mund të qendrojë me dinjitet artistik në çdo antologji poetike. Dhimbja e ka bërë të bukur fjalën e Drita Çomos. Në vargun Si pikëllim i bardhë kanë ulur kokën kemi një krahasim befasues, një epitet metaforik dhe një metaforë, ku figurat nuk errësojnë njera – tjetrën, por shkëmbejnë dritën midis tyre.

Tekstet e Drita Çomos janë gjurmë dritë në pëlhurën e terrtë të kohës që ajo jetoi.

Nga Erjola Azizolli

Elvira Bollobani veçon Urën e Bovës në fshatin Roshnik të qarkut të Beratit, ku dominojnë urat mesjetare dhe ato të ndërtuara dekadat e fundit. Për të nuk ka rëndësi vjetërsia e urës, por kujtimet të cilat ato mbartin për komunitetin që kalon çdo ditë mbi to për të lehtësuar proceset e ndryshme jetësore.

“Është ndërtuar kur u bë rruga e Roshnikut para ’90-ës. Në vitin 2013-2014 u ndërtua përsëri se u shtrua rruga,” shpjegoi gruaja për historinë e urës, duke shtuar se struktura e saj ishte prej betoni dhe se ruhej në gjendje të mirë.

Anekënd Shqipërisë gjenden me qindra ura dhe rrënoja të tyre, por një pjesë e vogël janë të shpallura si monumente të trashëgimisë kulturore. Komunitetet lokale kanë një lidhje të fortë me urat, jo vetëm për faktin se u mundësojnë atyre lëvizjen dhe komunikimin, por edhe për kujtimet e ndërtuara rreth tyre.

Përmes një pyetësori të publikuar në platformën ECR dhe komunikimit në rrjetet sociale, media Amfora mblodhi përshtypjet e dhjetra banorëve për urat e vendlindjes së tyre, si edhe të dhëna për gjendjen aktuale.

Qytetarët që morën pjesë në anketim veçuan Urën e Tabakëve në Tiranë, Urën e Vashës në Mat, urat e Bovës, Goricës dhe atë të fshatit Lugas në Berat, Urën e Dragotit në Gjirokastër, Urën e Bunës dhe të Mesit në Shkodër, si edhe Urën e Sulë Golemit në Shijak, pjesa më e madhe e të cilave janë monumente kulture.

Pavarësisht nëse shërbejnë për kalimin e mjeteve motorike apo të këmbësorëve, në shumë qytete dhe në zonat rurale ato janë thelbësore kalimin e lumenjve, duke u bërë pjesë e rutinës së përditshme.

Shumica e atyre që raportuan i ndanin kujtimet e tyre me urat të lidhura kryesisht me fëmijërinë, ndërsa u përgjysmuan kur u pyetën nëse e njihnin historinë e tyre. E vjetër apo e re, një urë shërben si mjet komunikimi duke lehtësuar jo vetëm kalimin, por edhe zhvillimin e tregtisë, arsimimin dhe vetë zhvillimin e jetës urbane apo rurale.

Në faqen e Amforës në “Facebook” komentuan 21 persona të tjerë, duke renditur gjithashtu urën e Mbostartit, të Mifolit, të Zogut mbi Lumin Mat, Urën e Bunës, Velabishtit, Rodenjit, Ura e Beçishtit ose Ura e Ali Pashës në Tepelenë, urat përgjatë Rrugës së Arbërit, deri në Çamëri, ku gjendet ura e Artës.

“Ura në Bushtricë u ndërtua dhe përdorej kur kishte hekurudhë Elbasan-Prrenjas, ura më e lartë në vendin tonë. Ura e Pishkashit, po në këtë hekurudhë që sot nuk përdoren,” komentoi një tjetër qytetare.

Interesi i shqiptarëve për urat nuk lidhet vetëm me ato monument kulture apo hekurudhore, por edhe me ndërtimet inxhinierike që janë kthyer në toponimi, siç raportuan për “Urën e Dajlanit” në Durrës dhe për “Urën e Shijakut”, pranë hyrjes së qytetit mbi Lumin Erzen.

Por ka qytetarë që shprehen të keqardhur për urat e kthyera në rrënjoja, të tilla si Ura e Hasan Beut në Dimal, e cila është zëvendësuar me një urë të re.

Në vendin tonë shumë prej urave trashëgohen që nga periudha e mesjetës dhe kanë mbërritur në ditët e sotme të ruajtura në gjendje të mirë në pjesën më të madhe të tyre, ndërsa të tjera kanë nevojë për restaurim.

Nga 10 persona që raportuan për urat në faqen e Amforës, 4 e përcaktuan gjendjen si “të mirë”, 3 si “shumë të mirë”, 2 e përcaktuan si “të pranueshme” dhe në 1 rast u raportua “gjendje e keqe”.

Megjithatë një pjesë e tyre po përballen me vështirësi të shumta përballë ndikimit të kushteve atmosferike. Ura e Bahçallëkut në Shkodër humbi një pjesë të saj në nëntor të vitit 2022 pas vërshimit të lumenjve dhe rrezikon ekzistencën e saj pasi humbi 60 metra nga struktura. Por 2 vite nga ngjarja nuk ka më asnjë shpresë për shpëtimin e saj, në mungesë të projekteve dhe masave parandaluese.

“Ura e Zogut” konsiderohet kryevepër e inxhinierisë civile e fillimit të shekullit 20 në Ballkan dhe u ndërtua në vitin 1927 në veri të Shqipërisë, për lidhur dy anët e Lumit Mat përmes arkitekturës fine me harqe çeliku. Ajo u përball me degradimin e gjendjes së saj dhe vetëm kohët e fundit pas një advokimi të gjatë të aktivistëve, nisi puna për restaurimin e saj./Amorfa.al

Në akropolin e qytetit antik të Orikumit ndodhet kompleksi i kishave mesjetare, të nxjerra në dritë nga gërmimet arkeologjike në një kishë në vitin 2018 nga ekipi i arkeologëve shqiptaro-zviceranë.

Rrënojat ishin përshkruar që në shek. XIX nga arkeologu francez Leon Heuzey, ndërsa arkeologu austriak Carl Patsch në vitin 1904, thotë se aty gjendej kisha e Shën Gjergjit.

Gërmimet nxorën në dritë një kompleks kishash, ku më e hershmja daton në shek. VII pas Krishtit.

Në përfundim të gërmimit, në vitin 2022 projekti shqiptaro-zviceran realizoi restaurimin e rrënojave të kompleksit të kishave.

Sot vizitorët e parkut arkeologjik të Orikumit, nëpërmjet këtij monumenti mund të kuptojnë më qartë vijimin e jetës në Orikum edhe përgjatë Mesjetës.